Lolita Chavezi elkarrizketa: Coronabirusaren krisia maya k’iche’ ikuspegitik

(Euskal Herria, 2018-4-15) (Transkripzio kolektiboa1)
            (Gaztelaniaz) (English version HERE)

     Ongi etorri A Planetaren saio berri honetara. Gurekin dugu gaur Lolita Chavez, Guatemayako maya k’iche’ aktibista honek ez du aurkezpenik behar, giza eskubideak eta, batez ere, emakumearen eta antzinako herrien eskubideak aldarrikatzen egin duen lanagatik Abya Yalan, bestela deitutako Latinoamerika. Kaixo, Lolita.

Lolita: Kaixo! Saqarik konojel, qin ya Jun riutzil uwach. Maltiox Chawe kita nu tzij (Egun on, agurtzen zaituztet. Eskerrik asko nire hitza entzuteagatik).
Zuri ere eskerrak, eta entzuten gaituenari eta gure ahotsaren askapen honekin lot daitezkeenari.

A Planeta: goraintziak eman nahi dizkiogu une hauetan zurekin partekatu ahal izateari – Esan bezala, une zailak dira, koronabirusaren krisi honetan jarraitzen dugu, bakoitza gure etxean, baina, zuretzat, uste dut zailagoa izango dela batez ere, zu gainera zure herritik, zure komunitatetik, zure familiatik kanpo zaudelako. Ondo al zaude? Nola ari zara eramaten konfinamendua eta egoera hori guztia?

Lolita: zer esan diezazuket? Oso egoera zaila izan da, mugimendu betean bizi naizenarentzat inoiz imajinatu ez nuen egoera. Nire ustez, Abyayalako lurralde-borrokekin nahiko lotuta nago, baina baita Espainiako estatuan bizi diren lurralde-borrokekin ere, baina baita Europan ere, eta hori bizitzea, benetan diotsut esperientzia negargarria izan dela eta izaten ari dela.

Begira, emozioak oso indartsu datozkit. Nik nire lurraldean egon nahi dut, ni ez nintzen jaio nire lurraldetik kanpo egoteko, eta ni ere lurraldeko ekintzailea naizelako, eta justiziagatik, garrantzitsua da ni itzultzea. Nire etxean egotearekin amesten dut, eta orain, datorren guztia entzun dudanean, «Gera zaitez etxean» dioena, hain adierazpen indartsua, non nik uste baitut kolonialitate honetan, adierazpen arrazista horretan eta bazterkeria-adierazpen horretan, ez oso ondo esanda, ni kontzientzia horrekin nagoela, mezuek ere ukitzen dutelako eta mezuek min egiten dutelako. «Gera zaitez etxean» entzun nuenean niretzat nire izatearen kolpe bat bezala izan zela, zeren eta nik esan nion neure buruari «zein etxetan? Eta ni non geratuko naiz, benetan nahi dudana nire etxera itzuli eta nire lurraldera itzultzea bada, eta nik ezin dut».

Orduan nahikoa mugitu nintzen, ez bakarrik hemen gertatu behar nuelako indibidualismoa gero eta gehiago nagusitzen ari den estatu batean. Anbizioa, gizateria eraldatzen ari dena, anbizio oso materialista, bizitza osoaren kalterako. Baina hara ere joan nintzen. Guatemalara joan nintzen azterketa horrekin. Gu defendatzaileak gara eta asko aztertzen dugu bizitza, testuinguru historizatuak, eta egia esan, beldur handia eman zidan Guatemalako estatuak nola hartuko zuen pentsatzeak. Nire herriaren aurka nola jokatuko zuen pentsatzeak, beti izan baita horrela, egoera gaiztoa izan da, baina egoera hain da jasanezina. Gero kokatzen joan nintzen, eta zaila da, zeren eta nire herriak eta nik bizitza kosmo-izanari lotuta daukadanean, esamolde ezezagun horiekin lotzen baikara, orduan zergatik gertatzen den, zergatik sortu zuen gaixotasun hori, zer ondorio dituen gizateriarentzat, gure analisia oso konplexua da. Gure kosmo-izanak eta gure kontzientziak, mendebaldeak, ez du halako harremanik bizitzaren sarearekin, orduan agian ez zaituztete ulertuko. Baina nahiko konplexua da, mikrotik makroraino aztertzen dugun arte. Horrela bizitzen ari naiz.

A Planeta: Jakina. Ulertzen dut, eta tira, hitz egingo dugu pixka bat, baita ere, nola ulertzen den Abya Yalako antzinako kosmobisiotik, baina baita esango dizugu elkarrizketa honek balio duela pixka bat, ez bakarrik zutaz eta gai honetan eman diezagukezun guztiaz jakiteko, baita horretarako ere, konektatuta egon gaitezen, pertsona garen aldetik, eta nola ezin dugun oraintxe bertan (fisikoki), zeren eta nik badakit hango Guatemalako k’iche’ko ahizpekin mantentzen duzula, baina baita beste batzuekin ere. Aipatzen zenuen gobernuak askotan krisi-egoera horiek erabiltzen dituela bere politikekin jarraitzeko eta beste batzuk inposatzeko. Kolonbiako embera herriko buruzagiarekin izan genuen aurreko elkarrizketan, justu hau ere esaten zigun. Zein da orain Guatemalako komunitateen egoera? Erabili al da COVID19 krisi hori politika garatzaileekin jarraitzeko edo beste batzuk ezartzeko?

Lolita: bai, begira, berehala nik, egoera honen berri izan nuenean, izan ere, atzera egin nuen, eta beharrezkoa da nire herriaren historia ezagutzea, hemendik ere salatu ahal izateko. Eta egoera hango adierazpenetik ere ikusi ahal izatea, horregatik ere interesgarria da lotura hori egitea: jakitea zer gertatzen ari den hemen Europan eta zer gertatzen ari den han Abya Yalan, eta batez ere Guatemalan. Orduan hasi nintzen ikusten ere -nik normalean ez dut komunikabide masiboen informazioa ikusten, hor gertatzen dena batez ere oligarkiarena baita -, baina hori aztertuta, esan nuen Guatemalan gertatzen ari dela ikustearekin ere lotu beharko dugula. Eta, hain zuzen ere, nik egiteke nuena, beldur hori, gertatzen ari da. Guatemalan pandemia horren berri izan zen lehen unetik aktibatzen hasi zen etnite-sistema, pandemia aukerazko adierazpena izan zedin.
Baita irabaziekin geratzea ere. Hori da nire herrialdearen errealitate gogorra, berehala adostu ziren presidenteak zuzendutako adierazpen batzuk, batez ere, presidente entregatzailea da, ez da lehena izan, ezta bakarra ere, Guatemalako presidente gehienak pasa dira. Giammattei du izena, baina horrelakoa izan zen Pérez Molina, Alvaro Colom.

A Planeta: Bai, izen horiek ezagunak zaizkigu.

Lolita: nondik nora joango nintzen adierazteak emango lidakeen esamoldeen barruan. Hasieran, bere enpresaburu hiltzaileak eta justizia-sistemaren barruan epaiketak dituzten enpresariak askatu nahi zirela aprobetxatzen hasi zen. Ez du funtzionatzen, sistema horrek eragin-trafikoko adierazpenak ere badituelako, eta transnazionalen eta oligarkiaren interesak hortik datozelako. Orduan, egin zuen lehen adierazpenetako bat izan zen justizia-sistemari eskatzen hasi zitzaiola kendu zitzala herriek, komunitateek, defendatzaileek, erakundeek, giza eskubideen urraketengatik enpresen aurka genituen kasuak, orduan ezabatu beharreko kasuak.

Beste adierazpen bat bankuekin: nazioko eta nazioarteko bankuekin mailegu hiper-milioidunak egiteko proposamena izan zen, enpresa handiei dirua emateko eta herria zorpetuta uzteko. Maileguak egin dira, 3.500 milioi dolar baino gehiago.

Hemen aipatu behar da Guatemalako herrialdea oraindik dagoela, herrialdeko estatistikak arrisku-kalifikazio txikitzat jotzen du. Horrek esan nahi du bankuko interes-tasak gora egiten duela eta hori ez zuen eztabaidatu, ez zion herriari jakinarazi. Kongresuaren kontrol mekanismoak erabili zituen, non diputatu ustel batzuen adierazpen bat dagoen, oligarkiaren aurrean belaunikatuta bezala daudenak onarpen horretarako. Eta, hain zuzen ere, milioi askoko maileguak onartu ziren, non BID (Garapenerako Banku Interamerikarra) eta BCIE (Integrazio Ekonomikorako Banku Zentroamerikarra) bankuekin eta Munduko Bankuarekin eta beste batekin lotzen den. Orduan, hori beste espresio bat izan zen.

Beste adierazpen bat etxeratze-agindua izan zen, eta etxeratze-agindu hori, begira, nire herriari kolpe handia eman zitzaion, nire herriak ere erasoak jasan dituelako. Eta nire k’iche herria militarrek eta paramilitarrek, kaibileek, asko jazarri duten herria izan da, eta hau guretzat k’iche’ko mugimendu iraultzailearen aurkako eraso gaizto baten adierazpena ere bada. Adierazpen horiek eman ziren, herrien aurkako arrazakeria areagotu zen, enpresa askotan justifikaziorik gabe jendea kaleratu zuten, egoera pandemiko horretaz baliatuz kaleratze-adierazpen asko egon ziren. Eta osasun-sistema ere krisi tragikoan erori zen, hori jada bazegoelako, eta okerrena estatu-kolpe edo etxeratze-agindu horren espresioa herrientzat izan zen, meatzaritza-, hidroelektrika-, monolaborantza- eta petrolio-enpresa handiek lurraldeak arpilatzen eta funtzionatzen jarraitu zutelako.

A Planeta: Beraz, beno, pixka bat hemen gertatzen ari dena dela ikusten dugu, bakarrik Guatemalako errealitatean, zorpetutako herri batean, hain erreprimitua izan dena, oraindik ere askoz gehiago da, uste genuen bezala. Esaiguzu, duela gutxi bilera birtual batean parte hartu zenuen, kontinenteko Abya Yalako antzinako sendatzaileekin. Oso ekimen interesgarria iruditzen zaigu. Zer komentatu zenuten krisi honen inguruan? Zeintzuk dira proposamenak, ekimenak?

Lolita: Niretzat ere aberasgarria izan zen, edo maitasun-inspirazio bat.

A Planeta: Maitasun adierazpen hori asko gustatu zait. Horren behar asko daukagu.

Lolita: Bai! Izan ere, kontuan izan, kaosa, gorroto-adierazpena eta gaixorik dauden pertsonen estigmatizazioa hain ugaria den egoera honetan, guri deitu izana, defendatzaileen ekimen mesoamerikarraren adierazpen bat izan zen, non Mesoamerikako hainbat defendatzaile ere sarean gauden. Pikara ere elkartu zen, baita beste erakunde batzuk ere, eta artearen, sendatzaileen eta defendatzaileen adierazpenak ere batu ziren. Orduan sorgin bilera bat izan zen. Eta hau oso polita izan zen; izan ere, hainbeste nahaspilaren aurrean, zalantzazko egoera honen aurrean, argia izateko eta aztertzeko adierazpen bati deitzea, baina gure adierazpenak errebindikatu ahal ditugun neurrian, polita izan zen.

300 defendatzaile baino gehiago bildu ginen, ia 400. Izan ere, Abya Yalako defendatzaileak eta Abya Yalako sendatzaileak ez ezik, Espainiako estatukoak ere ezagutarazi genituen, eta are gehiago, uste dut Europako batzuk ere izan zirela. Eta uste dut Afrikako lagun batzuk ere bazirela, bitarteko horrek ere horretarako aukera ematen zuelako.

Eta zer gertatu zen? Gertatu zena da nahiko analisi kritikoa egin genuela, gu oso kritikoak garelako. Zuk entzun didazu, ni nahiko kritikoa naiz neoliberalismoen inposaketekin, kapitalismoaren aurka, arrazakeriaren aurka. Inbasioen eta nazioz gaindiko enpresen aurka ere bai. Baina proposamenak ere egin genituen, bide proposamenak, eta hori oso garrantzitsua da bizitzaren sarean; izan ere, amonek esango luketen bezala, denbora ez denboran gaude, horrela deituko liokete nire arbasoek bide horri, edo gau luze bat, nire maya lurraldean pandemiei ere horrela deitu baitzitzaien. Izan ere, ez da lehen pandemia, 1520tik 1821era, garai horretan bakarrik erregistratuak izan ziren 59 pandemia igaro genituen, eta askoz gehiago igaro ditugu. Baina argira irten gara.

Orduan, zer proposatu zen hor: lurralde-kosmogonien adierazpenak eman ziren, espiritualtasuna, antzinako medikuntza bide kosmiko-politiko gisa, baina baita komunitatea, lurraldetasuna eta autonomia ere, ekonomia komunitarioaren ibilbidea, elkarrekikotasunarena. Eta oso polita izan zen. Baita ere lagunak ikustea. Guk bertan erakutsi egin baikenuen. Miriam Miranda ere egon zen, Honduraseko garifuna herrikoa, eta berak ere oso adierazpen antolatua du bere ibilbide osoan. Gero niri entzun zidaten. Eta gero, denbora eman zitzaien beste emakume batzuei, haiei ere entzun zitzaien, hainbat herritakoak: maputxe herrikoak, beste lurralde batzuetakoak… eta gero, mezuen bidez, idatzi egin zen. Denentzako astirik ematen ez bazuen, idatzi ere egin zuten.

A Planeta: Imajinatzen dut 300 emakume interneten horrelako bilera batean elkartzea oso zaila izan behar duela. Nola prozesatuko duzue hori guztia? Jarraituko duzue bilera hauekin? Zein da hurrengo urratsa?

Lolita: Gu bide horretan gaude, gu ere, sendatzaile gisa, orain garrantzitsuak gara hausnarketa eta analisia egiteko, baina baita munduari proposamenak egiteko ere, kolapsatu egin baitira. Orduan jarraitu egingo dugu. Egun hauetan, hitz egin genuenaren laburpena ateratze bidean da, izan genuen jakintza-elkarrizketarena. Ondoren, beste adierazpen batzuk ere aterako dira mezu laburretan, beste gauza batzuen artean hor botikez hitz egin baitzen. Adibidez, badira antzinako medikuntzarekin loturarik ez duten botikak, lurralde desberdinetan aurrera eramaten ari direnak, egoera pandemiko horri erantzuna ematen diotenak edo prebentzio gisa funtzionatzen dutenak. Sistema immunologikoaz asko hitz egin zen. Pandemiak sortzen duena gainditzeaz ez ezik, pandemiak inguruan sortzen duena gainditzeaz ere hitz egin zen. Eta sortzen duenak estatuek egiten dutenarekin lotura dauka. Gobernuek egiten dutenarekin, enpresek, komunikabideen, oligarkiak. Beldurra sortu dute, shockean edo beldur edota erru kontuetan gaude. Adierazpen horietan argi asko eman ziren, eta uste dut oinez jarraituko dutela. Izan ere, ahal dugun moduan biltzen jarraituko dugu.

A Planeta: Espero dut emaitza horiek ikustea, eztabaidatzen ari zaretena, zalantzarik gabe oso interesgarria eta garrantzitsua izango baita guztiontzat. Hemen, agian, soberan dugu gehiegi dakigula sinestea, eta gauza horietako asko ez ditugu ezagutzen. Pixka bat hitz egin duzu hor eztabaidatu zenutenari buruz, baina esan iezadazu pixka bat gehiago antzinako sendatzaile gisa, nola ikusten duzu pandemia hau? Zeintzuk izan daitezke irtenbideak? Nola ikusten duzu zuk sendatzaile gisa?

Lolita: Hori aztertzeko, nik ere, lehen aipatzen nizun bezala, denborara itzuli behar izan nuen, denborarekin eta nire arbasoen historiarekin eta memoriarekin lotu behar izan nuen. Honek nondik ibili naitekeenari dagokionez segurtasuna ematen dit, izan ere askotan ziurgabetasun hori dagoelako eta hau nondik sortu zenaren inguruko ezjakintasuna. Potentzien adierazpen desberdinak daude eta elkarri errua botatzen ari dira eta esaten: «Ez, Estatu Batuak izan zirela, yanki kaskarrak», «Ez, hauek izan zirela». Beraz, ziurgabetasun hori ere desblokeatu egin behar da, izua sortzen baitu, eta aipatzen nizun gau luze hori ere aztertu behar da, nire herriarekin ibiltzearen parte baita. Gertaera horiek, jakina denez, komunitatean eragiten dute, lurraldean eragiten dute eta oroimen pertsonalean ez ezik, oroimen kolektiboan ere eragiten dute. Eta krisiak eta agertoki hauek beraien eragina duten testuinguruan, komunitateek nola hartzen dutenaren arabera, normaltasun ekintzetan bilakatu daitezke.

Hortik dator, beraz, komunitateak eta pertsonak normaltasunarekin lotzen utzi izanaren garrantzia; horregatik eskatzen diot nik gizarteari normaltasunera itzultzeko deia ez egitera, lehen ez baikeunden normaltasunean. «Nahiago nuke normaltasunera itzuliko bagina, berriro aterako bagina, honetan egongo bagina, berriro turismoa egingo bagenu, gure eguneroko bizitzetara itzuliko bagina, beti bezala». Ez. Hori ez. Zergatik ez? Izan ere, jatorrizko herriei gizakientzat normaltasuna zen horrek hil egiten gintuen, desagertu egiten gintuen, eta ez bakarrik herriei, baizik eta biodibertsitateari, mendiari. Horregatik eraso, jazarri eta kriminalizatu ninduten, ez dugulako neoliberalismoa deitzen dioten normaltasun hori nahi.

Hori da, hasiera batean, nire herriaren historia irakurtzea eta nondik datorren jakitea bezala, Covid-19 zer zen ez bainekien, eta orain ulertzen ari naiz laborategi batek sortutako birusa dela, zabarkeriaz, nahita edo giza arduragabekeriaz sortua. Ez du axola: badakit gizarte aberatsek kontrolatzen dutela, eta hori komunitateak hartu behar du berriro. Mezu handi hori bidaltzen ari zaizkigu: hiltzen ari dira, eta adierazpen horiek egiten jarraituko dute. Ez du balio munduko potentziak, hala nola Estatu Batuak edo beste potentzia batzuk, gure ibilera gidatzen dutenak izatea. Europa ezin dute gidatu dirua besterik nahi ez duten buru kriminalak dituzten gobernutako presidenteek.

Horixe da, hain zuzen ere, gizateria berriz elkar konektatzeko deia, osagarritasunarekin eta elkarrekikotasunarekin, Ama Lurrarekin, airearekin, urarekin, eguzkiarekin, lurraren adierazpenen aurka, eta hori posible da. Badakit zoro deituko nautela, edo esango dutela gure proposamenak ez duela merezi, beste mundu batean gaudela. Berdin dio: guk adierazten dugu, jatorrizko herri gisa, gizateriari erronka bat ematen ari gatzaizkiola, eta erronka hori gizakia kosmosaren denborari berriz ere lotzea izango litzateke. Oso zaila da, ilargiko zikloetara itzultzea baita, airea eta landareen komunitateen araberako denboretara itzultzea baita, mendien komunitateen araberako denboretara. Eta jatorrizko herrientzat oso garrantzitsua da potentziek manipulatzen ez uzteko. Izan ere, guk ere aztertzen ditugu Trumpen adierazpenak, izua eta gerrak sortzen dituen gizona baita; baina entzun egin behar dugu, ikusteko ze politika neoliberal, ze hiltze-politika egiten ari diren. Bi bide daude: bata, jatorrizko herrien bide itxaropentsua edo Trumpen, munduko potentzien eta nazioz gaindiko potentzien heriotza eta suntsipen bidea. Ez dugu beste biderik, beraz, gizateriak ez du anbiguotasunean erori behar.

A Planeta: Jakina, bat nator horretan. Pentsatzen dut komunitateak jokatzen duen papera ere oso garrantzitsua dela sendatze horretan eta gure sustraietara, gure izatera, itzultze horretan, eta zuek ere komunitatearen balioa oso errotuta daukazuela, askotan erasotzen saiatzen direna eta min egiten saiatzen direla, botereetatik.

Lolita: Belaunaldiz belaunaldi bizi izan dugu hori, baina egoera gerrarako, pandemietarako, erasoetarako, inbasioetarako, hau da, guregana itzultzeak gure maia-izatea berreratzen lagundu digu. Ez dakit zenbat jende lotuko den gurekin, ezta oihartzunik emango dien ala ez ere, Europan oihartzuna izateaz gain, oihartzuna izan dezake jatorrizko herrietan. Badakit mezu hau iritsiko dela, eskertzen dizut ez gaituzuelako gaitzesten, ni alde guztietatik gaitzesten nautelako. Orrialderen batean gonbidatzen naute, eta gero esaten didate: «Ez, zuk ezin duzula irten, neurritsuago hitz egin behar duzulako, ezin duzulako horrela hitz egin enpresen kontu honetaz»; orduan, asko gaitzesten gaituzte. Ez duzu imajinatzen nolako zentsura pairatu dugun defendatzaileek! Zenbat irentsi behar dugun gizadia jatorrizko herrien defendatzaileekin hain bidegabea zergatik den esateko zapore mingotsa! Baina badakit hau nire maien herrira iritsiko dela, eta badakit jatorrizko Abya Yalako beste herri batzuetara iritsiko dela, eta horregatik diot. Maien herriak, adibidez, ahots hauek ematen ditu: pandemiak bizi izan ditugunean, nola atera garen egoera honetatik. Krisi ekonomiko oso gogorrak izan ditugu, pobretasunean utzi gaituzte. Pentsa dezakezu Guatemalako Estatuak %85eko pobretasuna uzten diola herriari? Sarraski-politikak dira, hau esatea bezala: «Oso ondo, Euskal Herria gaitzetsi egingo da, antolaketa komunitario hau duelako edo kosmobisio hau daukalako – Orduan, eraso egin behar zaio». Horrelakoa da Guatemalako herrialdea.

Orduan, zer erakutsi digute amonek? Eta hau herriei argia emateko da. Printzipioz, jatorri komuneko kontzientzia, lurraren berreskurapena.

Bestea, geure burua birsortzea eta berrasmatzea da: posible da bizitzea, elikagaia hobetzea. Bai, gu lotu egin gara, batzuetan enpresak iritsi egiten direlako eta beste elikagai batekin lotzen gaituztelako. Adibidez, Monsantok intsektizida eta pestizida sartzen ditu; orduan, berriro berreskuratu behar dira lur osasuntsuak.

Belaunaldien arteko konpromisoarekiko lotura, hau da, zertan huts egin dugun. Ikusten baduzu, hemen gehien hil direnak aitona-amonak dira, orduan kontzientzia egiten digu. Zer erratzen dugun, zein den errorea hor eta akatsak ditugula ulertu eta «beno, erratzen gara, ondo dago, eta itzuliko gara» esatea. Horregatik da jatorrira itzultzea.

Era berean, antolaketa hobea eskatzen digu, aspaldiko osasuna berreskuratzea, artearen sormena, gobernua bera, ezezaguna dena gehiago ezagutzea eta herriz herri geure aldarrikapenak izan ditzagun, eta jakin dezagun nola jokatzen ari diren horretan guztian oligarkiak eta transnazionalak, haiek agenda egiten ari direlako.

Nik honi buruz esaten badizut herriaren agenda dela, badakidalako hau nire herriak berriro hartuko duela, esan dizkizudan 59 pandemiatan baino gehiagotan berriz hartu dutelako, baina beste agenda ere izan behar dugu. Bi agendari buruz ari gara: jatorrizko herrien agendak eta oligarkien eta potentzien agendak. Eta nik gizadiari galdetuko nioke: zer agendan geratzen dira? Noren alde egingo duzue? Guk pribilegioak kentzea esaten diogu horri, eta ez du balio anaitasunaz edo elkartasunaz hitz egitea, herriak ura eta mendiak defendatzen ari garela, kriminalizatuta gaudela ikusten ez den bitartean. Gero eta gehiago militarizatzen eta erasotzen ari gaituzte, eta erasotzen jarraituko digute, garapen faltsu horretarako oztopo garelako. Eta horri deitzen diogu bidegabekeria horiek Europatik salatu ahal izatea.

A Planeta: Ondo diozun bezala, nik uste dut pandemia honek balio beharko ligukeela zuk esaten dituzun gauza asko galdetzeko eta aztertzeko eta posizioa hartzeko. Baina uste dut lortzen ari garena, agian, itxialdia eta abar dela eta, baita sortzen diren paranoia kolektiboengatik ere, pixka bat blokeatuta geratzen den eta aurrera egiten ez duen pentsamendu-mota batean ixtea. Baina nahiago nuke balio izatea esaten duzunerako eta gehiago azter dezagun, eta elkarrizketa honek beste errealitate eta esperientzia batzuen berri emateko ere balio izatea.
Zuen komunitateetan askatasunez praktikatzen den medikuntza tradizionala, ala gainerako adierazpen kultural maiak (espiritualtasuna, hizkuntza, etab.) bezalako errepresioaren xede izan da? Horrela erabiltzen duzue, askatasunez?

Lolita: Begira, Guatemalako zenbait lurraldetan nola estaturik gabe gauden, hau da, ez da estatuaren kudeaketa iristen. Guatemala arrazista izateagatik, barne komunitateetan bai, baina nazio mailan jada egon da adierazpen peioratibo, arrazista eta bazterketa adierazpen bat, baina baita marjinazio eta ankerkeria adierazpen bat ere, kriminalizazio adierazpen bat bezala. Gidaliburu espiritualak, esaten ditugun ajiomak eta ajq’ij ere jazarriak izan dira, gu nazio honen adierazpenetatik jazarriak izan gara. Horregatik, amonek nahikoa zaintzera deitzen gaituzte, eraso-adierazpenak jasan ez ditzagun. Enpresa farmazeutikoek jazartzen gaituzte, batez ere, gure sendatzea nahiko lotuta dagoelako, ez bakarrik Kosmo-izanarekin, baizik eta baita sendabelarren bidez eta komunitateetan bertan ematen diren terapien bidez auto-sendatzearekin eta sendatzearekin ere. Aspaldiko terapiak dira, eta ez dute dirurik behar. Aitzitik, komunitateen arteko bizitza-sareko elkarrekikotasun-adierazpen bat da. Adibidez, badira lurralde barruan dauden eta beste lurralde batzuetara doazen gidari espiritualak, eta gero beste sendatzaileak beste lurralde batera doaz, trukea edo antzeko zerbait da, dirua tartean sartu gabe. Hori ez zaie komeni farmazialariei; izan ere, ez dugu mendebaldeko medikuntzarik erabiltzen, landareak erabiltzen ditugu eta guk gure izatean eramaten dugu.

Nik ikusmenaren arazo bat izan nuen, ez dakit nola deitzen dioten mendebaldean, nik begietan kataratak izan nituen.
A Planeta: Begi-lausoak, bai.

Lolita: Txikitan, zazpi urte edo, eta itsu bezala geratuko nintzen, eta orduan amak amonak gidatutako ibilbide bat egin zuen, non gida osasungarriak behar genituen eta nire nawalean ikus zedin. Gertatzen dena da Guatemalan edo maia herrian gaixotasun bat ez datorrela bakarrik, horrela. Errebelatu egin behar da zein den gure misioa bizitzaren sarean ibiltzeko, eta orduan misio honetan beharrezkoa da daramagun nawala lotzea, eta daramagun nawalean ere nortzuk garen eta norantz goazen inspiratzen gaitu.

A Planeta: Nawala espiritua bezalakoa da, nolabait esateko?

Lolita: bai, begira nawalak energiarekin lotuta daude. Egutegi maia ikusi baduzu, zer den azaltzeko konplexu samarra da, ezin da horrela azaldu une batean bezala, baina denborari lotuta dago. Gure adierazpena kosmo-izana hitzarekin lotuta dago. Cosmo-izana denbora espazioari eta mugimenduari lotuta dago, denbora, espazio eta mugimendu honetan. Energien eta dimentsioen arteko erlazio kosmikoa dago. Orduan, jaio eta zein egunetan jaio zinen, horren arabera. Hori zure nawala da. Nawal bat energiaren mende dago, eta mugimendua, espazioko denbora eta kosmosa zeuden. Horrek gidatzen zaitu zure ibileran. Orduan, pertsona bakoitzak, jaiotzen den unean, bere energia dauka, bere izpirituari bizitza bezala ematen diona eta berau gidatu eta babesteaz arduratzen dena. Ez dakit esplikatzen ari naizen.

A Planeta: Bai, bai. Oso ondo.

Lolita: Orduan, adierazpen horiek, energia-erlazioak bezala, landareei, animaliei eta harantzagokoei ez ezik, ilargiari, eguzkiari, aireari eta beste energia-adierazpen batzuei ere lotuta daude. Orduan, ametsekin ere lotzen da. Dena oso konplexua da. Guretzat izaki orok du misioa kosmo-izatean, eta misio hori ez badago ondo bideratuta, amonek ere esaten digute gaixotu egiten dela. Edo, adibidez, herriek ere badituzte misioak. Hori da niri irakatsi didatena.
Ni begietatik gaixotu nintzen txikitan, eta amak gida batekin sendatzera eraman ninduen, eta nik sendatu egin nuen. Mendebaldeko medikuntzarik gabe hil nintzen. Asko gogoratzen dut tipularekin, baratxuriarekin edo azenarioarekin izan nuen harremana. Horregatik dago beti nire kosmo-izatearen parte bezala, eta horrek ere nik lotura hori izatea eragin du. Baina, era berean, erailketa saiakerak imajinatu, ni kalibre lodiko armaz hiltzen saiatu zirenean, arbasoek ere eraman ninduten sendatzera. Amonek mendira eraman ninduten eta zeremonia handiak egin genituen, temazkalak ere egin genituen. Masajeekiko harreman guztia. Gure sendabidea ez dago arte-bizitza sozial-ekonomiko-politiko batetik aparte, baizik eta artearen zati batetik. Ez da mendebaldean bezala artea banantzen dela, osasuna banantzen dela, gogoaren auzia banantzen dela.

A Planeta: Mendebaldeko medikuntzako sintometara bakarrik mugatzen da. Temazcal ere oso barneratuta dago maien medikuntzan, ezta?

Lolita: Bai, bai. Temazkalak ere laguntzen du zure izatea posible izan dadin, gertatzen dena da ez bakarrik gorputzarekin lotuta dagoela. Adibidez, orain arazo honi buruz hitz egiten ari bagara, arazo hau ez da bakarrik gorputzari buruzkoa, ni entzuten ari naiz hemen «ah bai, adina» hitz egiten dutela, sintomak, ezta?
Eta sintomak hauek dira: sukarra dela, lehenik eztarriari eragiten diola, gero birikei… azken batean, eta horrela ikusten da gorputzean. Prozesu kosmikoaren barruko sendatzea, maien herriaren barruan, izatearekin ere lotuta dago, horregatik nik asko hitz egiten dut Kosmo-izanaz, zeren eta Kosmo hori energia kosmikoei lotuta baitago, orduan energia kosmikoek ere islatzen dute zer lotzen duen.
Beraz, temazkalak zertarako laguntzen dizu? Gorputzari laguntzeaz gain, poroak askatzen dizkizu, azken finean, baita izpirituari laguntzen ere, izpiritua askatzen dizu, eta energiaren adierazpenak ere askatzen dizkizu, medikuntzarekin lotutako energia. Antzinako landareak ere erabiltzen ditugu temazkalaren barruan, eta lotzen garenean jatorrira itzultzea bezala da, amaren sabelera edo Ama Lurraren sabelera itzuliko bazina bezala.

A Planeta: Izan ere, Lolita, hemen pertsona asko ez zaude hitzarekin ohituta, baina temazkalak lurrunezko bainuak bezalakoak dira, ezta?

Lolita: Bai, lurrunezko bainuak, bai.

A Planeta: Baina hori, Maya tradizioan oso txertatua. Ez bakarrik Maya, jatorrizko Abya Yalako beste herri askok ere egiten baitute, baita iparraldekoek ere.

Ez dakit bukatzeko, hemen orduak eta orduak eman genitzakeen kontatu behar duzun guztiarekin. Gauza bitxi bat: feministatzat duzu zure burua eta guk ere aldarrikatzen dugu, bitxia da bilera birtual horretan elkartu zineten sendatzaileak denak emakumeak izatea. Alde batetik, horrek adierazten du zuen kulturetan jokatzen duzuen papera, eta, askotan, pentsatzen dut mendebaldeko eragin kolonizatzailea dela-eta, emakumeek zuen kulturetan duten paper hori hutsaltzen saiatu direla. Baina, gero, osasun mailan ere, adierazten du emakumeok garrantzia daukazuela zuen kulturan eta osasunean, ezta?

Lolita: Bai, begira, guk ere, sendatzaile gisa, lurralde barrutik sortzen diren feminismoak eramaten ditugu. Ni feminismo komunitarioaren parte naiz Eta zergatik gara feministak? Feministak gara patriarkatuen eta botere hegemonikoen aurka borrokatzen dugun heinean. Baita neoliberalismoaren, kapitalismoaren eta arrazakeriaren adierazpen-maila handiko potentzien aurka ere. Eta gu ere hor elkartzen gara, garrantzitsua baita ezagutzera ematea. Pandemiaz ere hitz egiten dugu, baina ez pandemiaz bakarrik, indarkeriaz ere hitz egiten dugu. Sumingarria da nola ez bakarrik botere hegemonikoak, ez bakarrik munduko potentziak, oligarkiak horretaz baliatzen ari diren. Garrantzitsua da konfinamenduek tratu txar instituzionalizatuak eragin dituztela ezagutaraztea eta salatzea. Eta hori salatu egin behar da. Gogoan dut atera ezin dugun pandemia esamoldea jakin nuen egunean, izan nuen lehen deietako bat (guri salatzeko deitzen digutelako, justizia eskatzeko) etxean indarkeria jasaten duen lankide bat izan zela. Ez du balio. Eta gizarteari dei egiten diogu gure sudurretatik haratago, Europako zilborretik haratago begira dezagun, etxeetan lankideei gertatzen ari zarena ere ikus dezagun. Nik gogoan dut Guatemalan nintzenean, adibidez, K’iche’koak ziren lankide asko etxeetara joaten zirela lanera. Esaten nuen: «Ai, leiho horren atzean, ate zigilatu horren atzean, zer egongo den, zer mugitzen ari den». Horixe galdetzen diot orain neure buruari. Ate itxien atzean, konfinamenduen atzean, zer bizitzen ari da? Zein da emakumearen aurkako lan-karga? Zein da emakumearen aurkako indarkeria? Zein dira nesken aurkako sexu-indarkeriak? Feminizidioak izan dira. Argentinan, emakume bat beharragatik atera eta poliziak harrapatu zuen kasu batetik ezagutzen da, eta, ondoren, polizia-etxean hil zuten. Orduan, konfinamenduan torturak izan dira etxeetan. Orduan, tortura-protokoloek gerra-egoerak erabiltzen dituzte, baita matxistek ere, etxeetako bortxatzaile sexualek. Orduan, gu feministak gara emakumeen aurka sortzen diren indarkerien aurka borrokatzen dugunean, eta ez dugu hau horrela jarraitzea onartuko. Horregatik deitzen diegu ahizpei, lehiakideei, konplizeei, lurraldeetan zaudenei, guk aitortu eta ez isiltzea hitzartu baitugu. Ez isiltzea ere, gizarte gizatiarragoak behar ditugu, justuagoak gertatzen ari garenari dagokionez. Hori ere, matxistek ez ezik, etxeko ugazabek ere bizi dute; izan ere, horiek ere badute lankide bat, lanean ari dena eta konfinatuta dagoena, baina ez dena konfinatuta, baizik eta bahituta dagoen edo esplotatuta dagoen oro baino gehiago, esklabo bihurtuta dago, epidemiaren diskurtsoa erabiliz. Lagunak esklabotzen ari zara. Orduan, guk esaten dugu, konfinamenduaz haratago, salatu egin behar dugula hori nire herrian ere gertatu zelako.

Meatzaritzarena gertatu zenean, mundu guztiak hitz egin nahi zuen meatzaritzaren aurka, eta lortu genuen, baina guk esan genuen, bai, meatzaritzaren aurka hitz egingo dugula, baina emakumeen aurkako indarkeriaz hitz egingo dugu. Hori orain esaten dizut, hitz egingo dugu pandemia hau gelditzeko, borroka egingo dugu eta aterako gara, hemen elkarrekin esaten duzuen bezala. Baina hori sinestu ezin den gezurra da. Gobernuak esaten du, baina gezurra da. Ez gara elkarrekin aterako. Gezurra da. Baina defendatzaileak elkarrekin aterako gara salatzeko gai garenean. Baina ez isiltzeko, hau da, bizitzak askatzeko bide hauetan aurkitu behar gara.

A Planeta: Ez, eta argi dago, batez ere langileriari egokituko zaio, eta beno, zuk ondo diozun bezala, elkarrizketa guzti honetan, ezta? Hegoaldean, komunitate indigenei eta batez ere emakumeei, ezta? Eta hor dago mezu hori. Baina esan duzun bilera birtualaren gaira itzuliz, deigarria da denak emakumeak izatea han bildu zinetenak. Zergatik da?

Lolita: Bai, trans lagun bat egon zen. Esaten dizudanez, oso arraroa, gonbidapena orokorra egin baitzen. Hau da, hitz egin behar genuenak adierazten ari ginen, izenak esan zizkioten elkarri, deialdia egin zen, baina izena eman zutenak, gehienak lagunak, defendatzaileak, sendatzaileak, emakumeak dira. Harrigarria da nola gizonak ez dauden sendatzaileen bide honetan. Zerbait gertatzen ari da.

A Planeta: Beno, kontzientzia handiagoa, baina uste dut ezagutza hori ere transmititzen dela, ezta? Zuen kulturetan, kasu honetan emakumeen artean izango dela uste dut?

Lolita: begira, komunitatean ez da soilik emakumeen artean. Komunitateetan horrela da, jenerala. Baina nik uste dut Europarentzat mezua dela apala izan behar duela, erraza izan behar duela eta, eta esan behar du “ondo, jatorrizko herrietatik ikastera goaz”. Gizadiak zor historikoa du jatorrizko herriekin. Eta hau da etorkizuna. Etorkizuna, zenbat elkartu gaitezkeen. Argi-izakiak, zenbat berreskuratu ditzakegun komunitatean dauden lurraldeak eta zenbat batu dezakegun gizateria baztertuenak, baztertuenak eta bortitzenak isolatuta utzi gabe. Eta zenbat batu gaitezkeen bizitzaren sarean. Horixe da gure izatearen suspertzea. Indarberritzea, adibidez, medikuntzan, hemen badago, baina inposatutako lege bat bezala da. Nik boskoitzez (errudaz) hitz egiten dut eta harritzen dira. Hau da, ileak gelditzen zaizkie boskoitza honetarako dela esaten dudanean, baratxuria honetarako da, eta horrela geratzen da, ez didate ulertzen. Edo bere izaki bakoitzean zapaltzailea barneratu zelako. Baita gugandik gertu dagoen jendea ere. Ez dizut esaten, zer dakit nik, Trump. Trump, ez dakit, kasu itxia, esango nuke, gizateriaren galera bat dela, izaki kriminal bat. Ez dizut Espainiako Estatuko presidenteaz esaten. Ez, inguruko pertsonez ari naiz. Guregandik hurbil dauden pertsonek ez dute kontzientzia hori, eta zaila egiten zaie gurekin konektatzea. Hitzaldi batzuetara ere joan naiz, adibidez, eta jende politak daude. Nik mugimendu feminista agurtzen dut, Ongi Etorri Errefuxiatuak agurtzen dut, preso politikoen mugimenduak agurtzen ditut, baina batzuetan esamoldeak egiten dira unibertsitateetako jendearekin, beste hizkuntza batean hitz egiten ari bagina bezala. OVNIak bagina bezala.

A Planeta: Bai, batez ere, ulertzen dudalako erabiltzen dituzten kodeak eta haien anbizioak oso desberdinak direla, ezta? Eta guztiz kontrako esparru batetik datoz, ezta? Baina, tira, hala da, eta elkarrizketa honek ere horretarako balio dezala, Lolita, eskaini behar duzuenera pixka bat hurbiltzeko. Harrokeria eurozentriko, kolonialista eta abar honekin amaitzeko. Eta dituzuen balio handiak aitortzeko. Egiten ari zareten borroka guztia. Ez bakarrik jatorrizko herriek, baizik haietatik ere zuek emakumeek ere, ezta?
Eta, tira, pentsatzen dut zure arbasoek, zure emakumeek hitz egingo zizutela zure nawalari buruz. Eta uste dut esango zizutela eginkizun handia zenuela eta oso ondo betetzen ari zarela, zubiak eraikiz hainbeste komunitateren, hainbat herrialderen, lekuren artean. Onena opa dizugu egoera zail honetan, guztiontzat baina, batez ere, zuretzat, askoz gehiago, errefuxiatu gisa eta errepresioa hain gogor jasan duen ekintzaile gisa duzun egoeragatik.

Lolita: Nik ez nuen inoiz pentsatu konektatu nezakeenik, gure maitasunaren aldean internazionalismoetatik hainbeste barne-energia lotu zitekeenik. Eta nik badakit energia horrekin lotuko garela eta elkar lotuko dugula, eta nik inspirazio handia dut Euskal Herrian. Euskal Herria erresistentzia, errebeldia eta iraultza adierazpen bat izan da. Eta nik Euskal Herriko eta beste herri batzuetako, kurduetako, saharar herriko, lenka herriko, bribri herriko istorioak ikusten ditudan bakoitzean, horrek inspiratuko nau, ez baitakizu nik egunero inspiratzeko moduak bilatu behar ditudala. Egunero terapia bat da. Nik terapiarekin bizi behar dut etengabe. Ez pentsa nik gainditu nituenik eraso gaiztoak, armak aurrean nituela esaten zidatenean «putakumea hilko zaitugu». Orduan, nik diot… Baina itzuli egin nahi dut. Itzuli nahi dut. Amets handia dut nire lurraldera itzultzeko. Ez duzu imajinatzen ilustrazioetan ikusten dudanean, haurrak familiarekin daudenean. Oraindik konfinamenduan, oraindik krisi honetan. Hainbeste min ematen dit alaba eta semea ez besarkatzeak. Eta hemen bizi behar izatea. Baina nik esaten dut «hori egokitu zitzaidan» eta prozesatu egingo dut. Benetan, eskertzen dizut. Badakizu, zenbat eskertzen diodan jende politari gure borroketara hurbiltzea. Ez dakizu zenbat eskertzen dudan enpresa transnazionalak salatzen laguntzen digutenean, bidenabar esanda, enpresak han egiten ari direna eta gu erreprimitzen ari direla. Etxegabetzeak daude. Mendiak erretzen jarraitzen dute. K’iche’en suteak daude oraindik. Kontua ez da konfinamendua bakarrik dagoela orain errealitatean. Errealitate asko bizitzen ari gara. Mendiak erretzen ari dira. Orduan nik esaten dut «itzuli egin nahi dut, bizirik itzuli nahi dut, osasuntsu itzuli nahi dut eta itzuli egin nahi dut», eta nire lurraldean egoera asko daudela badakit. “Zergatik itzuli nahi duzu, han hilko bazaituzte?” Badakit, han komunitatean bizi dira, eta niri nire komunitatea falta zait. Espiritualtasuna eta hori. Han egon nahi dut. Europan daukadanagatik, nik Europa agurtzen dut eta hemen dituzten forma politak agurtzen ditut, baina ez da nire mundua.

A Planeta: Jakina

Lolita: Nire jatorrizko maia herria han dago eta itzuli egin nahi dut. Eta espero dut zuek ere salaketekin babestuko gaituzuela. Beti egiten zen aukera paseak kentzeko, ni kriminalizatuta nagoelako. Esaten zidaten «ez, baina itzultzen bazara kartzelara eramango zaituzte». Baina espero dut indar hau batu egingo dela eta Guatemalako estatuari presio egiten jarraituko dugula ni itzuli ahal izateko. Baina ezin badut, borrokan jarraituko dugu eta jatorrizko herrien internazionalismo berriak sortuko ditugu. Europa, beste mundu batzuk, Afrika, Asia eta beste batzuk lotu gaitezke bizitzaren sarerako. Borrokan jarraituko dut. Lurraldeen arteko borroken inspirazioa.

A Planeta: Segi hor Lolita. Hemen edukiko gaituzu guzti horretarako eta itzultzeko aukera izan dezazun. Zeren, zuk bakarrik ikus dezakezu honek zer suposatzen duen zuretzat. Guk pixka bat imajinatu besterik ez dugu egiten. Baina ez dugu besterik nahi, zure familiarekin, zure komunitatearekin itzul zaitezen; izan ere, gaur hemen hitz egin dugun guztiaren ondoren, sentitzen duzun eta zuretzat den handia eta indartsua ikus dezakegu. Beraz, hemen izango gaituzu bitartean. Harro gaude zure bidean baliogarriak eta indar handikoak garela uste duzula. Aurrera jarraituko dugu.

Lolita: Eskerrik asko!

Planetara: Zuri, Lolita. Eutsi gogor. Aurrera jarraituko dugu.
Lolita: Borrokak aurrera darrai!
A Planeta: Indarra!

(Transkripzio kolektiboa)